विळखा
" साहेब काहीही करा पण माझ्या मुलीला शोधून काढा हो. तीन दिवस उलटून गेले तरी तिचा काहीच पत्ता कसा लागला नाही. साहेब मी तुमच्या पाया पडते तिला लौकरात लौकर शोधा." एकवीस वर्षीय नेहाची आई पोलिसांसमोर गयावया करत होती.
दोन दिवसांपूर्वी कॉलेजला गेलेली नेहा घरी परतली नव्हती. सगळीकडे शोधाशोध करून देखील तिचा काहीच थांग लागत नाही असं दिसल्यावर तिच्या आईबाबांनी पोलिसात तक्रार केली होती. तिचा मोबाईलदेखील संपर्क कक्षेच्या बाहेर होता.
चार पाच दिवसानंतर पोलिसांना तिला शोधण्यात यश आलं होतं. विस्कटलेल्या विक्षिप्त अवस्थेत ती सापडली होती. सामूहिक बलात्काराची ती बळी ठरली होती. घरी परत आल्यावर तिने स्वत:ला गळफास लावून आत्महत्या करण्याचा प्रयत्न केला.
नेहा सुशिक्षित, मध्यमवर्गीय घरातली, फेसबुकची प्रचंड चाहती. गेल्या सहा सात वर्षांपासून तिचं फेसबुक अकाऊंट आहे. सतत ‘या पुस्तकात’ ( फेसबुकात) गढलेली. घरात असताना पीसीवरून, बाहेर असताना मोबाइलमुळे ती नेहमी फेसबुकशी जोडलेली असायची. त्याच सोशल नेटवर्किंगच्या माध्यमातून ती एका मुलाच्या संपर्कात आली होती. नेहमी चॅटिंग, एसएमएस हळूहळू या गप्पांचं, मत्रीचं रूपांतर प्रेमात झालं ( ऑनलाइन प्रेम ) यात झालं. याचं ऑनलाइन प्रेमाचा परिणाम म्हणजे तीच उध्वस्त झालेलं आयुष्य.
अजय 20 वर्षांचा, हुशार इंजिनीअरिंगच शिक्षण घेणारा मुलगा. सुशिक्षित, उच्च मध्यमवर्गीय घरातला, घरात सर्व प्रकारच्या सुखसोयी, सर्व प्रकारचे गॅझेट्स उपलब्ध. परंतु गेली दोन वर्षे इंजिनीअरिंगचं पहिलं वर्षच संपत नव्हतं. कारण त्याचं अभ्यासात अजिबात लक्ष नव्हतं. यावरून घरात त्याच्यात व त्याच्या आईवडिलांमध्ये सतत वाद, चिडचिड व्हायची. आईवडील दोघेही नोकरी करणारे असल्यामुळे ते कामावर गेले की त्याला संध्याकाळपर्यंत रान मोकळं. मग कॉलेज बुडवून गेम्स, सोशल नेटवर्किंग, चॅटिंग, पॉर्न साईट यातचं तो मग्न होऊ लागला. एक दिवस अचानक लवकर घरी परतलेल्या आईला हे सगळं बघायला मिळालं. तशी आधीच तिला कुणकुण लागली होतीच पण प्रत्यक्ष 'आँखो देखा हाल' दिसल्यावर मग चिंताक्रांत होऊन तिच्या आक्रस्ताळ्या पद्धतीने ती सर्व हाताळू लागली, वडील नेहमीप्रमाणे तटस्थ! या सर्व गोष्टींमुळे तणाव इतका वाढत गेला की त्याचं पर्यवसान त्याने आत्महत्येचा प्रयत्न करण्यात झालं.
१५ वर्षांचा सौमित्र, घरी आईवडील व तो एकुलता एक. अभ्यासात फार हुशार नाही, पण व्यवस्थित असायचा. हळूहळू शाळेतून सतत मारामारीच्या तक्रारी येऊ लागल्या. एक दिवस रौनकने त्याच्या एका वर्गमित्राचा गळा दाबायचा प्रयत्न केला. तो अतिशय हिंसक झाला होता कारण एकच की त्याची 'इंटरनेट' वरून झालेली गर्लफ्रेंड त्या मुलाबरोबर फ्रेंडली वागत होती.
सोशल नेटवर्किंग साइट्सच्या प्रभावामुळे तरुणांनी आत्महत्या केल्याची अनेक प्रकरणं आपण सगळ्यांनीच वाचली किंवा पाहिली असतील. टीनएज किंवा कुमारवयात आत्महत्या, हिंसा या गोष्टींचे प्रमाण वाढत चालल्याचेही आपण अनुभवतो आहोत. यावरून आत्महत्या हासुद्धा हिंसेचाच एक भाग म्हणता येऊ शकेल. वरील उदाहरणे आपल्याला कुमारवयीन मुलांमध्ये होणाऱ्या मानसिक बदलाच्या, आत्महत्येच्या, हिंसकतेच्या आणि त्यांच्यावर असणारा इंटरनेटचा प्रभाव याचा अन्योन्यसंबंध किती दृढ आहे ते दाखवतात.
मुलांमध्ये टारगटपणा, एखाद्यावर दबाव टाकणे, मारामारी करणे या प्रकारचे हिंसात्मक वर्तन हे फक्त हिमनगाचं टोक आहे हे निश्चित! हिंसात्मक वर्तन किंवा असामाजिक वर्तन, लैंगिक दुर्वर्तन हीसुद्धा बिघडलेल्या मानसिक स्थितीची द्योतकेच आहेत. एकटेपणा, कुटुंबातील विसंवाद यातून वैफल्यग्रस्त झालेली मुले या वयात अशा असामाजिक वर्तनाकडे वळतात.
या समस्येवर उपाय करताना सर्वप्रथम हे लक्षात घेतलं पाहिजे की, इंटरनेट हे सध्याचं वास्तव आहे. त्याचे फायदेही अनेक आहेत. त्यामुळेच सुरुवातीपासून मुलांवर पालकांचं विवेकी नियंत्रण असणं आवश्यक आहे. त्यासाठी पालकांनी आधी हे डिजिटल जग समजून घेऊन डिजिटल पालकत्व स्वीकारलं पाहिजे.
आज विज्ञानाने प्रगतीचे शिखर गाठलेे आहे. प्रगत विज्ञानामुळे रोज नवनवीन तंत्रज्ञाने विकसित होत आहेत.
नवीन तंत्रज्ञानामुळे जीवन जगणे खुप सोपे झाले आहे. आपल्या रोजच्या गरजा ही एका टीचकीसरशी पूर्ण होतात. या नवीन तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर केला तर ही वरदान ठरू शकतात अन्यथा गैरवापर केल्यास श्राप ठरण्यास वेळ लागणार नाही.
याच तंत्रज्ञानाची करामत म्हणजे आजची पिढी ही डिजिटल पिढी बनली आहे अस म्हटल्यास वावग ठरणार नाही. प्रत्येक पालकाला आपल्या पाल्याचा सर्वांगीण विकास व्हावा अस नेहमीच वाटत असतं. या डिजिटल युगाच्या आगमनाने आपल्या पाल्याच्या सर्वांगीण विकासासाठी आपल्याला देखील डिजिटल पालक बनणे आता अत्यावश्यक बनले आहे. आजकाल डिजिटल युग हा शब्द नेहमीच आपल्या कानांवर पडत असतो. गॅजेट्स आणि तंत्रज्ञानाच्या या युगात मोबाइल फोनचे घरोघरी आगमन झाले आहे आणि या मोबाईलच्या आगमनाने घरोघरी वादाचे प्रसंग उभे राहिलेले आपण नेहमीच पाहतो. विविध वयोगटातील मुलांचे पालक त्याबाबत नेहमीच तक्रार करताना आपण पहिली आहेत. हे सगळं जर थांबवायचं असेल तर 'डिजिटल पालकत्व' ही संकल्पना आपण समजून घ्यायला हवी.
आजची मुले ही तंत्रज्ञानाबाबत कमालीची हुशार आहेत. त्यांची आकलन क्षमता ही भरपुर आहे. नवनवीन तंत्रज्ञानाचे आकलन त्यांना लवकर होते. मोबाइल असो, इंटरनेट, त्यातील गेम्स असो किंवा डिजिटल माध्यमा मधील कोणत्याही गोष्टी असो, त्यांना ते वापरण्याची कला लवकर उपजत होते. या सगळ्यांशी ती फार लवकर जोडली जातात तर पालक थोडे या गोष्टी शिकण्यासाठी उदासीनच दिसतात आणि येथेच पालक आणि मुलांमध्ये सगळा गोंधळ उडतो. पालकांनी देखील आपण डिजिटल युगातील पालक आहोत, हे वास्तव स्वीकारुन नवनवीन गोष्टी शिकण्यासंबंधी उत्सुक असायला हवे.
तंत्रज्ञानाबाबत असणारी मुलांची आवड लक्षात घेता पालकांनी त्यात आपली रुची दाखवली पाहिजे.मुलांशी संवाद साधला पाहिजे. मुलांसोबत वेळ घालवला पाहिजे. तरच पालक आणि मुलांमध्ये असलेली दरी कमी करणे शक्य होईल. पालकांनी आपल्याला जे कळत नाही किंवा नवीन एखादी गोष्ट मुलांकडून शिकून घ्यावी आणि अधिकाधिक पालकांनी त्यात उत्साह दाखवायला हवा. पालकांनी मला सगळे कळते या मानसिकतेतून बाहेर यावे. ज्या गोष्टीमध्ये मुले रमलेली आहेत, त्यात पुढाकार घ्यावा आणि नवीन गोष्टी समजून घ्याव्यात. हल्ली मुले मोबाईलवर भरपूर गेम खेळत असतात.
मोबाइलवर जर मुले एखादा गेम खेळत असतील तर त्यांच्या शेजारी बसून पालकांनीही त्यात रस दाखवला पाहिजे. जर एखादी गोष्ट येत नसेल तर 'ही गोष्ट मला शिकवशील का,' असे म्हणून संवाद साधायला हवा. येथेच 'डिजिटल पेरेंटिंग' महत्त्वाचे ठरते. अशा संवादामधुनच चांगले काय आहे किंवा वाईट काय आहे हे सहज मुलांना पटवता येते. पहिली पासून ते अगदी महाविद्यालयीन विदयार्थ्यांपर्यंत त्याची गरज असते. एकमेकांशी संवाद साधत राहण्यातूनच मोबाइलच्या व्यसनावर किंवा अति वापरावर आपण तोडगे काढू शकतो. त्यासाठी पालकांनी जास्त प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. आपल्या मुलांसाठी एखादी गोष्ट शिकावी लागत असेल, तर न लाजता किंवा त्याबाबत इतर कुठलाही विचार न करता शिकुन घ्यावी. असे नवीन शिकण्यात काहीच गैर नाही. बदलत्या युगात काळानुसार बदलत 'डिजिटल पेरेंटिंग' ही संकल्पना समजून घेऊन पालकांनी स्वतःला बदलायला हवे आणि सोबतच मुलांशी संवादाची जोड मिळाली, तर भविष्यातील संभाव्य धोके टाळले जाऊ शकतात.
दैनंदिन जीवनात आपला डिजिटल माध्यमांशी नेहमीच संबंध येतोच. फोन, इंटरनेट या गोष्टींकडे मुलांचा ओढा असतो. मुलांच्या वाढत्या इंटरनेट आणि मोबाईलच्या वापरावर आणि त्यांच्या सवयीवर वेळीच निर्बंध घालायचे असतील तर काही नवीन प्रयोग करून बघावे लागतील. त्यांच्यावर घातलेल्या नियमात काही बदल करून बघावे लागतील. मुलांना गॅजेट्सची ओळख केव्हा करून द्यायची, घरी त्यांना त्याचा वापर किती करू द्यायचा, त्यासाठी किती वेळ द्यायचा, जेवताना घरातील कोणाच्याही हातात मोबाइल नको, टीव्हीसमोर बसून जेवायचे नाही, या गोष्टी सवयीने करायला लावणे गरजेचे आहे. हा वेळ आपण एकत्र घालवायचा आहे, हा त्यातील महत्त्वाचा मुद्दा.
आज मुलांच्या आयुष्यातला बहुतांश वेळ हा कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपातल्या तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यात व्यतीत होत आहे. वेगवेगळे ऍप, नवनवीन गेम, ऑनलाइन क्लासेस, या मोहजालात आजची पिढी ही गुंतत चालली आहे. याचा वापर कसा आणि किती करायचा हे पूर्णपणे वापरकर्त्यावर अवलंबून आहे. स्वनियंत्रण आणि संयम यामुळे याचा योग्य वापर होऊ शकतो. व्यवस्थापन जर नीट नसेल तर मुले या तंत्रज्ञानाच्या आहारी जाऊ शकतात. त्यामुळे सहाजिकच पालकांची चिंता वाढली आहे.
यामुळेच बहुतेक "डिजिटल पालक" ही संकल्पना जन्मास आली असावी. डिजिटल पालकत्व म्हणजे स्वतःच्या मुलांना वेगवान अशा अंतरजालाच्या तांत्रिक आणि आभासी जगात आत्मविश्वासाने वावरण्यास सक्षम बनवणे. यामुळे मुले त्यांच्या रोजच्या जीवनात सहज आणि कुशलतेने तंत्रज्ञानाचा वापर करू शकतील. यासाठी पालकांना देखील आजच्या प्रगत तंत्रज्ञानाची पूर्ण माहिती असायला हवी.
आता डिजिटल पालकत्व म्हणजे नेमके काय हे समजून घ्यायला हवे.
डिजिटल पालक बनण्यातील सर्वात पहिली पायरी म्हणजे नवनवीन तंत्रज्ञानाची माहिती सर्वात आधी स्वतः पालकांनी समजुन घ्यायला हवी. जेणेकरून ते आपल्या मुलांना या जगात वावरण्यासाठी सक्षम बनवू शकतील. कधी कधी असे होते की पालकांना स्वतःलाच डिजिटल गोष्टींबद्दल पुरेसे ज्ञान नसल्यामुळे ते त्यांच्या मुलांवर नियंत्रण ठेऊ शकत नाहीत.अशा वेळेस स्वतः पालकांना तांत्रिक गोष्टीबद्दल पूर्ण माहिती असणे अत्यंत गरजेचे असते.
पालकांना मुलांवर असे संस्कार करायला हवेत जे त्यांना ऑनलाइन उपयोगी पडतीलच त्याच बरोबर रोजच्या धकाधकीच्या जगण्यात ही उपयोगी पडतील.
पालकांना जमेल तसे त्यांना योग्य वाटेल तश्या पद्धतीने मुलांच्या कंप्युटरच्या होणा-या वापरावर लक्ष ठेवले पाहिजे. आज काल कम्प्युटरच्या वापरावर लक्ष ठेवण्यासाठी वेगवेगळे पेरेन्टल ॲक्सेस कंट्रोल मिळवून देणारी खुप सारी सॉफ्टवेयर्स उपलब्ध आहेत. ज्यांचा वापर करून तुम्हाला तुमच्या मुलांवर लक्ष ठेवता येऊ शकते. कंप्युटर आणि Wi-Fi यांना नेहमी पासवर्ड टाकून सुरक्षित ठेवा. ज्यामुळे तुम्हाला कंप्युटरच्या वापरावर नियंत्रण ठेवणे सोपे जाईल. याच बरोबर आपण मुलांना सायबर जगतातील नवनवीन गोष्टी समजून घेण्यास, नवीन गोष्टी शिकण्यास परवानगी दिली पाहजे पण हे करताना सुरक्षिततेच्या दृष्टीने देखील जागरूक असायला हवं.
सायबर जगतात प्रत्येकजण कुठे ना कुठे बळी पडण्याची शक्यता असते. ही नवीन स्मार्ट उपकरणे आरामात हॅक केली जाऊ शकतात. तेंव्हा पालक जेंव्हा या सायबर जगताच्या सुरक्षिततेबाबत जेवढे लौकर जागरूक होतील तितक्या लवकर ते आपल्या मुलांना ही या जगात आत्मविश्वासाने वावरण्यासाठी अधिक सक्षम बनवतील.
पण त्या सोबत एक गोष्ट नेहमी लक्षात ठेवायला हवी की आपल्या लक्ष ठेवण्यामुळे मुलांची गैरसोय होऊ नये. या गोष्टीचा त्यांना त्रास होऊ नये.
मुलांना त्यांची डिजिटल स्पेस देऊन त्यांच्या सोबत योग्य संवाद साधुन पालक आपल्या मुलांसोबत उत्तम प्रकारे नवनवीन गोष्टी शिकू आणि शिकवूही शकतात. अशाप्रकारे पालक आणि मुलांमधील नाते अधिक दृढच होईल. पालकांच्या कंप्युटरचा वापर करण्यास शिकण्याने त्यांच्या मुलांसाठी ते अतिशय फायदेशीर ठरेल. डिजिटल पालकत्व ही एक अशी संकल्पना रुजली आहे जी तुमच्या मुलांना ऑनलाइन आणि खऱ्या आयुष्यातही एक सुजाण नागरिक बनण्यास नक्कीच मदत करेल आणि पुढील पिढीच्या गळ्याला वेढू पाहणारा इंटरनेट नावाच्या अजगराचा विळखा नक्कीच सैल होईल.
© सुनीता मधुकर पाटील.
१५/५/2020.
Copyright
All right reserved.
Tags:
लेख