मधुनिता
गुल्लक
दुपारीच व्हेंटिलेटरवर ठेवलेल्या संपदाला पाहून शेखरचा जीव तिळ तिळ तुटत होता. इतक्या वर्षांच्या सहवासात आज पहिल्यांदाच तिच्या चेहऱ्यावर त्याला हसू दिसत नव्हतं. हाता नाकावर वेगवेगळ्या नळ्यांनी कब्जा केला होता. तोंडावर ऑक्सिजनचा मास्क. इतकी हतबल आणि असहाय्य त्याला याआधी ती कधी दिसली नाही. डॉक्टरांनी तिच्याकडे खूप कमी वेळ आहे हे आधीच सांगितलं होतं त्यामुळे त्याचं लक्ष सारखं घडाळ्याच्या सुईकडे जात होतं. आशा-निराशेच्या हिंदोळ्यावर त्याचं मन दोलायमान होत होतं.
ती जाणार आणि तिला कोणीच अडवू शकणार नाही याची खात्री त्याला होती पण तरीही त्याचं मन ईश्वराकडे एखादा चमत्कार व्हावा आणि ती थांबावी यासाठी प्रार्थना करत होतं. मन आणि मस्तिष्क यांनी काम करणं थांबवलं होतं. अचानक उलट्या आणि श्वास घ्यायला त्रास होण्याचं निमित्त झालं आणि डॉक्टरांनी हृदयविकाराचा तीव्र झटका आल्याचं सांगितलं. इतर अवयवांना रक्त आणि ऑक्सिजनचा पुरवठा कमी होऊ लागला त्यामुळे मल्टी ऑर्गन फेल्युअर सुरू झालं. एखाद्या वीर योध्याप्रमाणे ती मृत्यूशी झुंज देत होती पण नियतीला काही औरच मंजूर होतं. तासा दोनतासातच ती हे युद्ध हरली. असं ऐकलं होतं की जाणाऱ्याला मृत्यूचे संकेत मिळतात. कदाचित तिला उदास चेहऱ्याने या जगाचा निरोप घ्यायचा नव्हता म्हणून जाण्या अगोदर तिच्या शरीरात थोडीशी हालचाल झाली होती आणि ती म्हणजे तिच्या चेहऱ्यावर उमटलेली हास्याची लकेर...!
शेखरने संपदाला हॉस्पिटलमध्ये ऍडमिट करताच रेवाला म्हणजे त्यांच्या एकुलत्या एका लेकीला तिच्या बद्दल कळवलं होतं. तरीही तिची आणि रेवाची अखेरची भेट होऊ शकली नव्हती आणि याची बोचणी रेवाच्या मनाला लागली होती. सगळ्या अंतिम क्रिया आणि सोपस्कर पार पडले होते. रेवाला आईच्या सहवासात काही क्षण घालवण्याची इच्छा अनावर झाली म्हणून ती आईच्या खोलीत आली. तसं पाहता घराचा प्रत्येक कोपरा तिच्या आईला प्रिय होता. सारं घर तिनं निगुतीने सजवलं होतं पण संपदाला सगळ्यात प्रिय होती ती तिची खोली. त्या खोलीतल्या प्रत्येक वस्तूत संपदाचं अस्तित्व जाणवत होतं. तिचा गंध कोपऱ्या कोपऱ्यात भरून होता.
रेवा आईच्या आरामखुर्चीत विसावून तिचं असणं, तिचं अस्तित्व अनुभवत होती इतक्यात तिची नजर टेबलावरच्या गुल्लकवर पडली. आईचा गुल्लक... लहानपणापासूनच हा गुल्लक रेवासाठी कुतूहलाचा आणि जिज्ञासेचा विषय होता.
बारावीत असताना तिने एकदा आईला विचारलं ही होतं,
" आई, मी अगदी लहानपणापासून ह्या गुल्लकला पाहत आले आहे. लोकं गुल्लकमध्ये पैसे जमा करतात आणि तू चिठ्ठ्या लिहून यात टाकतेस. काय लिहितेस गं या चिठ्ठ्यांमध्ये."
" रेवा बेटा, अगं! हा गुल्लक नाही तर माझी मैत्रीण आहे. यात माझं अस्तित्व, माझी ओळख, माझ्या आठवणी, माझा मान-सन्मान, माझा आत्मसन्मान सगळं सगळं सुरक्षित आहे बरं."
" तू काय बोलतेयस आई, मला काहीच कळालं नाही?"
" बाळा, वेळ आली की नक्की कळेल तुला पण एक गोष्ट लक्षात ठेव. तुम्ही सगळेजण माझ्या या मैत्रिणीपासून लांब रहायचं हिला अजिबात हात लावायचा नाही. वाटलंच तर ही माझी ताकीद आहे असं समज." इतकं बोलून संपदा किचनमध्ये निघून गेली होती.
रेवाने आईला कधीच निराश आणि हताश पाहिलं नव्हतं. तिची आई तिच्यासाठी सुपरमॉम होती जी नेहमी हसतमुख असायची. विनातक्रार आपलं कर्तव्यनिर्वाह करणारी गृहलक्ष्मी होती. किती प्रेमाने तिने तिचा संसार फुलवला होता. घरातील लहानातील लहान वस्तू तिच्या अगदी जवळची होती. घर परिवार हेच तिचं सर्वस्व होतं पण या सगळ्यात अनमोल तिला तिचा गुल्लक होता. गुल्लक नव्हे तर त्याला ती स्वतःची मैत्रीण मानायची. जो रेवा आणि शेखर दोघांसाठीही नेहमीच कुतूहलाचा विषय असायचा. त्याला हात लावायची परवानगी तिने कोणालाच दिली नव्हती.
संपदा नेहमी आपल्या व्यस्त जीवनशैलीतून काही निवांत क्षण चोरून एकांतात आपल्या आरामखुर्चीत विसावून लाडक्या मैत्रिणीला एकटक निहारत रहायची. त्या निवांत क्षणांवर तिच्या एकटीचंच अधिराज्य असायचं जे तिला आत्मिक समाधान देत असत. ती रेवाला नेहमी एक गोष्ट सांगायची की,
" रेवा बेटा, हे जीवन पावलोपावली तुझी परिक्षा घेऊन तुला हतबलतेची, असहाय्यतेची जाणीव करून देत राहील. तुझ्यावर असमानतेची आगपाखड करेल. तुझी हिंमत तोडण्याचा प्रयत्न करेल पण तू न डगमगता संयम, हास्य आणि हिंमतीची छत्री घेऊन चालत राहिलीस ना तर निश्चितच स्वतःच रक्षण करू शकशील आणि शेवटी विजय तुझाच असेल अन्यथा हे जीवन जगणं खूप कठीण होईल. निराशा, उदासीची सावली कधीच स्वतःवर पडू देऊ नकोस कारण इथं स्वतःच स्वतःसाठी लढावं लागतं. इतकंच नाहीतर स्वतःमधील आत्मशक्ती ओळखून स्वतःच प्रतिकार करावा लागतो. कोणी मदतीला येत नाही. हे जग आपल्या स्वार्थी स्वभावामुळे विवश होऊन तुझ्यातील नकारात्मकतेला, कमतरतेला उजागर करण्याचा सारखा प्रयत्न करेल. बाळा, हे काळाचं चक्र आहे ना जे नेहमी फिरत राहतं कधी आशा तर कधी निराशा सोबत घेऊन येतं पण तू घाबरू नकोस. संयमाची कास धरून ठेव."
संपदाची हीच शिकवण रेवाला आई सदैव जवळ असल्याची आणि कोणत्याही परिस्थितीत न डगमगता निरंतर पुढे चालत राहण्याची प्रेरणा देत असे पण आज तिची ती प्रेरणा हरवली होती आणि संपदाची जिवलग मैत्रीणही आज एकटी पडली होती.
रेवाने गुल्लक हातात घेतला. तिच्या मनात द्वंद्व चालू होतं. गुल्लक फोडवा की नको. काय करावं तिला कळत नव्हतं पण लहानपणाच्या जिज्ञासेने आणि कुतूहलाने तिच्या विचारांवर विजय मिळवला आणि ती तो गुल्लक फोडण्यास तयार झाली. थरथरत्या हाताने ती गुल्लक फोडणारच होती इतक्यात शेखर खोलीत आला.
" अगं रेवा बेटा, जावईबापू कधीपासून तुला शोधत आहेत. त्यांना काय हवं नको ते जरा पाहतेस का? आज संपदा असती तर..." शेखरचा कंठ दाटून आला.
" हो बाबा."
रेवाने हातातील गुल्लक शेखरच्या हाती टेकवला आणि खोलीबाहेर गेली.
" संपदाचा गुल्लक, काय लिहीत असेल ती चिठ्ठ्यांमध्ये. सगळं आयुष्य तर सुखा समाधानात गेलं. कोणत्याच गोष्टीची कमी पडू दिली नाही तिला. राजाच्या राणी सारखं सांभाळलं तिला. मग असं कोणतं गुपित तिने यात दडवून ठेवलं आहे. काय असेल यात." शेखरचं स्वगत सुरू झालं.
त्यालाही कुतूहल होतंच या गुल्लकाचं. त्याने खोलीचं दार आतून बंद केलं आणि थरथरत्या हाताने ते गुल्लक जमिनीवर आपटलं. त्यातून असंख्य चिठ्ठ्या बाहेर पडल्या. त्याने त्यातील एक चिठ्ठी उचलली आणि वाचू लागला,
' आज शेखरने माझ्या चारित्र्यावर संशय घेतला. माझ्या आणि अविनाशच्या निर्मळ मैत्रीवर प्रश्नचिन्ह निर्माण केलं.'
चिठ्ठीतील ओळी वाचताच शेखरला तो दिवस लख्ख आठवला,
त्यादिवशी संपदा फोनवर कोणाशीतरी बोलत होती.
" कोण होतं फोनवर " अविनाशने रागातच तिला विचारलं.
" अहो, तुम्हाला तो अविनाश माहिती आहे ना माझा कॉलेजमधील मित्र. तो कविता करतो हे ठाऊकच आहे तुम्हाला. मी पण थोडंफार लिहिते. आम्ही दोघ एकत्र कोलॅबरेट करून एक कवितासंग्रह प्रकाशित करण्याचा विचार करतोय. त्याविषयीचं बोलत होतो."
" मी तुला कितीवेळा सांगितलं आहे त्याच्याशी अजिबात संपर्क ठेवू नको. तुला एकदा सांगितलेलं कळत नाही का?"
" अहो पण कवितासंग्रह..."
" काही गरज नाही, चार ओळी लिहल्यास म्हणून स्वतःला मोठी कवियत्री समजायला लागलीस का? भिकार चाळे. काय कमी आहे तुला या घरात. तोंडातून बाहेर पडताच दुसऱ्या क्षणाला सगळ्या वस्तू समोर हजर असतात. एक गोष्ट लक्षत ठेव त्या अविनाशसोबत कोणताही संबंध ठेवलेला मला चालणार नाही."
" अहो पण माझ्या कविता, माझी स्वप्नं..?"
" तुझी स्वप्नं... स्वप्नांच्या नावाखाली त्या अविनाशसोबत जवळीक साधण्याचा तर प्रयत्न करत नाहीस ना."
" अहो, काय बोलताय तुम्ही. असं बोलवतं करी कसं तुम्हाला."
" खरं तेच बोलतोय, तुझी सगळी नाटकं कळतात मला."
" तुम्ही माझ्यावर असा घाणेरडा आरोप नाही लावू शकत. तो माझा फक्त मित्र आहे. आमच्यात फक्त मैत्रीचं नातं आहे, निर्मळ मैत्री."
" तुमची सगळी सोंग कळतात मला आणि हा मैत्रीचा बुरखा पांघरून तुम्ही जे काही चालवलं आहे ना ते न काळण्या इतपत मी काही दूधखुळा नाही. तेंव्हा हे सगळं इथंच थांबवायचं."
" शी.. मला लाज वाटते तुमची आणि तुमच्या विचारांची. किती खालच्या पातळीचे विचार आहेत तुमचे."
संपदाने इतकं बोलण्याचा अवकाश की शेखरने रागाच्या भरात एक सणसणीत तिच्या कानाखाली लगावली.
" तुला माझी लाज वाटते... माझी. अगं मी तुझा नवरा आहे नवरा. मी सांगितलेलं तुला ऐकावंच लागेल. काय समजलीस."
इतकं बोलून तो खोलीत तरातरा निघून गेला.
संपदाला कविता करण्याचा छंद होता. मनात येतील त्या भावना ती एका डायरीत टिपून ठेवत असे. तिने बऱ्याच कविता लिहल्या होत्या. तिची इच्छा होती की डायरीत बंदिस्त असणाऱ्या तिच्या भावनांना मूर्त रूप मिळावं आणि त्या दृष्टीने तिचे प्रयत्नही चालू होते पण आज शेखरच्या अशा वागण्याने ती दुखावली गेली होती. निराशेचं मळभ तिच्या मनावर राज्य करू लागलं. पण थोड्याच वेळात ती पटकन उठली आणि एका कागदाच्या तुकड्यावर काहीतरी लिहून तिने तो कागद गुल्लकमध्ये टाकला. चिठ्ठी गुल्लकमध्ये टाकल्यानंतर तिला थोडं हलकं वाटलं. मग एक नवी आशा, नवी ऊर्जा आणि नव्या शक्तीने ओतप्रोत ती पुन्हा सज्ज झाली पुढील वाटचालीसाठी. असं ती नेहमीच करे. शेखर कधीतरी तिला उपहासाने हिनवतही असे,
" अगं, लोकं गुल्लकमध्ये पैसे जमा करतात आणि तू चिठ्ठ्या."
त्याच्या त्या उपहासात्मक बोलण्याला ती फक्त आपल्या निरस स्मितहास्याने उत्तर देई.
डबडबल्या डोळ्यांनी शेखरने दुसरी चिठ्ठी उघडली मग तिसरी, मग चौथी, पाचवी. जशा एका मागे एक चिठ्ठ्या उघडत होत्या तसं संपदाचं दुःख गुल्लकमधून बाहेर पडत होतं. संपदाचं अस्तित्व, दुःख त्या चिठ्ठ्यामधून एखाद्या कथेप्रमाणे त्याच्या समोर उलगडत होतं
' आज बरेच दिवस झाले, शेखर माझ्याशी प्रेमाचे दोन शब्द बोलले नाहीत.'
' दिवसभर काम करून रात्री खूप थकायला होतं पण या थकावटीची जाणीव माझ्याशिवाय आणखी कोणालाही नाही.'
' लग्नाआधी मला हवं ते कर म्हणणाऱ्या शेखरने मला लग्नानंतर नोकरी करण्यास मनाई केली.'
' आज शेखरने माझ्यावर पहिल्यांदा हात उचलला.'
' अहंकाराने लिप्त शेखर माझ्या माहेरच्या लोकांचा नेहमी अपमान का करतात. मला त्यांचा अपमान आणखी सहन होतं नाही. एक मुलगी म्हणून मी काहीच का करू शकत नाही.'
' आज पाचव्यांदा गर्भलिंग चाचणीसाठी शेखर मला घेऊन गेले. पहिल्या चारही मुलींना मी वाचवू शकले नाही पण यावेळी मी गरोदर असल्याची बातमी लवकर सांगितली नाही म्हणून मला आई होण्याचं सुख मिळणार आहे.'
' मुलगी झाल्याचा सारा दोष शेखर माझ्या माथी मारून नामानिराळे झाले.'
' दुसऱ्यांदा बाळाचा चान्स घेण्याचा प्रयत्न केला पण असफल झाला. सारखं अबोर्शन केल्यामुळे काहीतरी कॉम्प्लिकेशन निर्माण होऊन मी पुन्हा कधीही आई होणार नाही असं डॉक्टरांनी सांगितलं.'
' बरं झालं, शेखर सारख्या माणसाला ही नियतीने दिलेली शिक्षा आहे.'
' मुलाच्या हव्यासापोटी शेखरची विवेकबुद्धी कुंठीत झाली आहे.'
' ह्या माझ्या कविताच आहेत ज्या मला जगण्याचं बळ देतात.'
' मी चेहऱ्यावर नेहमी एक मुखवटा लावून असते... हास्याचा मुखवटा. कारण जगणं खूप अवघड होऊन बसलं आहे पण मला जगावं लागणार आहे माझ्या रेवासाठी. तिला नेहमी समाधानी ठेवण्यासाठी. तिच्या आनंदासाठी.'
' मी पण माणूस आहे, माझ्याही काही इच्छा आहेत, स्वप्न आहेत. मलाही त्रास होतो पण हे शेखरला कोण सांगणार. आता आणखी सहन नाही होत.'
अशा असंख्य चिठ्ठ्या अजून बाकी होत्या पण पाणावलेल्या डोळ्यांनी त्याला त्या वाचणं अशक्य झालं होतं किंवा पुढे वाचण्याची हिंमत त्याच्यात उरली नव्हती. स्वतःला आदर्श पती समजण्याचा भ्रम आज या चिठ्ठ्यांनी तोडला होता. स्वतःच्या दोहऱ्या व्यक्तित्वाची झलक पाहून तो कोलमडून गेला. इतकं वाईट वागलो आपण संपदाशी आणि याची तिळमात्र जाणीवदेखील आपल्याला नव्हती याचं वाईट त्याला वाटत होतं.
खरंच ह्या गुल्लकने खरी मैत्री निभावली होती. संपदाचा मान-सन्मान, दुःख, अस्तित्व पूर्णपणे स्वतःकडे सुरक्षित ठेवलं होतं आणि तिच्या जीवनातील पोकळी भरून काढण्यास तिला मदत केली होती.
गुल्लकमध्ये दडलेलं संपदाचं अस्तित्व, तिचं दुःख अश्रू बनून त्याच्या डोळ्यातून वाहत होतं. आज एका गोष्टीची त्याला जाणीव झाली की एक निर्जीव वस्तू जी फक्त पैसेच जपून ठेवण जाणत नाही तर ती सजीव होऊन एखाद्याची सोबती बनून त्याच्या जीवनातील चढउतारात त्याला संभाळण्याचं दायित्व देखील स्वीकारू शकते पण मी तिचा पती असून देखील ते करू शकलो नाही.
आज गुल्लक संपदाच्या जीवनाची दुसरी बाजू एक एक पदर त्याच्यासमोर उलगडत होती. शेखर किंकर्तव्यविमूढ होऊन विचारांमध्ये हरवला होता.
किती हुशारीने एखाद्या सराईताप्रमाणे समाधानाचा मुखवटा लेवून ती सुखी असल्याचं नाटक करत होती. तिच्या हसऱ्या चेहऱ्यामागचं दुःख का मी समजू शकलो नाही. नेहमी याच भ्रमात राहिलो की मी तिला एक सुखी समाधानी आयुष्य दिलं आहे. का मला तिच्या हृदयातील वेदना दिसली नाही? किती खेदाची बाब आहे की मी तिचा नवरा असून तिची वेदना समजू शकलो नाही आणि तिच्या हृदयातील वेदनेची एकमेव साक्षीदार बनला हा निर्जीव... तिचा गुल्लक.
अजूनही तो गुल्लक आणि संपदाच्या जीवनातील त्याची अमूल्य भूमिका याच विचारात हरवला होता इतक्यात संपदाचा फोन वाजला. फोन अविनाशचा होता,
" हॅलो संपदा, एक गुड न्यूज आहे. आपल्या 'वेदना ' या कवितासंग्रहांची पहिली आवृत्ती छापून तयार आहे आणि लवकरच याचा प्रकाशन सोहळा आपण मोठ्या धामधुमीत साजरा करू."
शेखरने काहीही न बोलता फोन कट केला. शेवटी संपदाचं स्वप्न पूर्ण झालं होतं. हे ऐकून शेखरचे डोळे संयमाचा बांध
तोडून वाहू लागले. त्याला कळत नव्हतं ही गुड न्यूज आहे की... पण एक मात्र खरं की संपदाच्या आत्म्याला आज नक्कीच मुक्ती मिळाली असेल.
© सुनिता मधुकर पाटील.