गोदा - भाग १
मधुनिता
टीव्ही वर बातम्या चालू होत्या त्यातलं सुशिलाला कितपत समजतं होतं कोणास ठाऊक पण ती ध्यान देऊन बातम्या ऐकत होती. मध्येच काहीतरी आठवल्यासारखं ती म्हणाली,
" ताई, आपल्या देशाची पंतप्रधान ना एक बाईच असायला पाहिजे. ती देश खूप चांगल्या प्रकारे सांभाळेल."
सुशिलाचं बोलणं ऐकून अश्विनीला हसू आलं.
" अगं, देश सांभाळणं म्हणजे घर संभाळण्या इतपत सोपं आहे का?"
" का नाही ताई, अहो बाईच्या मनात कणव असते. त्यामुळे ती दुसऱ्याचं दुःख समजून घेऊ शकते. आमच्या गावात किती सरपंच झाले. कोणत्याच सरपंचाने सरकारकडून मिळणाऱ्या पैशातून, अनुदानातून कधीच गावाचं भलं केलं नाही पण जेव्हा आत्याबाई सरपंच झाल्या, त्यांनी गावची इतकी प्रगती केली की गावाचं समदं रुपडं पालटून टाकलं आणि आमच्या गावाला आदर्श गावाचा पुरस्कार मिळाला." सुशीला ने खुलासा केला.
" कोण आत्याबाई?" आस्विनीचं लक्ष अजून टीव्ही स्क्रीनवरच होतं.
" आणखी कोणत्या आत्याबाई, माझ्या गोदाआत्या. माझ्या सासूबाई."
" काय.... तुझ्या सासूबाई आणि सरपंच?" आपसूकच अश्विनीच्या तोंडून हे उद्गार बाहेर पडले. सडपातळ अंगकाठीची, अशिक्षित अडाणी बाई सरपंच कशी असू शकते हा प्रश्न अश्विनीच्या मनात येऊन गेला. ती स्वतःला सावरत सुशीलाला म्हणाली,
" अगं, तू इतकी वर्षं माझ्याकडे काम करतेयस आणि इतकी मोठी गोष्ट तू मला आधी का नाही सांगितली."
" सांगितली होती ताई, चार पाच वर्षांपूर्वी सांगितली होती की त्यांचा सरपंचपदाचा कार्यकाळ संपत आला आहे."
"अगं, मला काहीच आठवत नाही." अश्विनीने आठवण्याचा प्रयत्न केला.
" असं कसं विसरले, लेखक लोक एबसेन्ट माइंडेड असतात असं म्हणतात ते खरंच आहे वाटतं. सुशीलाने सांगितलं असेल पण बहुतेक माझं लक्ष नसेल तिच्या बोलण्याकडे. पण गोदाआत्या सारखी गावंढळ बाई, जिला न बोलण्याचा ढंग ना उठण्या बसण्याचा. ती सरपंच कशी...?" अश्विनी विचारात पडली.
सुशीला अश्विनीकडे चोवीस तास घरकामाला होती. ती तिचा नवरा आणि तिच्या दोन मुली अश्विनीच्या बंगल्याच्या मागच्या बाजूला असणाऱ्या छोट्याश्या खोलीत रहात होती. गोदाआत्या गावाहून कधी कधी आठवडा पंधरादिवसासाठी सुशिलाकडे यायच्या. सुरकुत्यांनी भरलेला चेहरा, सडपातळ बांध्याची, आपल्या बारीक पांढऱ्या केसांना छोट्याशा बुचड्यात घट्ट बांधून त्यावरून लुगड्याचा पदर घेतलेली गोदाआत्या. साधारण दिसणारी गावाकडची गावंढळ बाई आणि सरपंच... अश्विनीला विश्वास ठेवणं थोडं अवघड जात होतं.
स्त्री अधिकारांसाठी लढणारी आणि आपल्या लेखणीतून महिलांच्या समस्या समाजासमोर मांडून समाजसेवेचं व्रत पूर्ण करणारी अश्विनी स्वतःला एक असाधारण व्यक्तिमत्व समजत होती. गावी परत जाताना गोदाआत्याच्या हातावर चार पैसे टेकवून स्वतःला धन्य मानणाऱ्या अश्विनीला आज स्वतःची लाज वाटत होती. आज त्याच गोदाआत्याच्या कर्तृत्वामुळे गावातील कितीतरी चुली समाधानाने पेटत होत्या.
प्रसवकाळ जसा निश्चित असतो तसाच एखाद्या कथेचा जन्म पण निश्चित असतो का? कारण एका क्रांतिकारी कथेचं बीज एका लेखिकेच्या घरात वर्षानुवर्षे सुप्तावस्थेत होतं आणि ते तिला माहिती देखील नव्हतं.
अश्विनीने कुतूहलाने सुशिलाला गोदाआत्याबद्दल, त्यांच्या कार्याबद्दल विचारलं असता समोर आलेली कहाणी अशी की,
गोदाआत्या एका गरीब घरात जन्म घेतलेली साधारण मुलगी. घरच्यांनी पंधरा वर्षाच्या आडनीड्या वयात पदरी एक मुलगी आणि तिच्यापेक्षा दुप्पट वय असलेल्या किसन नावाच्या बिजवराशी तिचं लग्न लावून दिलं. सासरी धनधान्यांनी भरलेल्या कणग्या, घराच्या आवारात तुडुंब भरलेली विहीर आणि गावात असणारा त्यांच्या घराण्याचा रुतबा पाहून ती चकित झाली होती पण तिचं हे सुख जास्त दिवस टिकलं नाही. घरी आर्थिक सुबत्ता जरी असली तरी किसनने दारू पिऊन तिचा मानसिक आणि शारीरिक छळ करायला सुरुवात केली.
किसनचं पहिल्या बायकोवर नितांत प्रेम होतं आणि तिला दिलेलं वचन तो तिच्या माघारी निष्ठेनं पाळत होता. किसनच्या पहिल्या बायकोने मरताना तिच्या चारही भावंडांचा सांभाळ करण्याचं वचन घेऊन त्याला शब्दात बांधून घेतलं होतं. त्यामुळे आपण कितीही साज शृंगार केला किंवा कितीही प्रयत्न केले तरी किसनच्या नजरेत आपल्याला हवा असणारा जिव्हाळा दिसणार नाही हे गोदाला समजून चुकलं होतं.
सासू सासऱ्यांची सेवा आणि सवतीच्या उदंड मुलीला सांभाळण्यात ती दिवस कंठू लागली. दरम्यान ती दोन मुलींची आई झाली होती त्यामुळे सासुसासरे देखील तिच्यावर नाराज होते पण वसंतचा जन्म झाला तसा त्यांचा रोष हळूहळू मावळला. दिवसामागून दिवस सरत होते. सरत्या दिवसागनिज किसन आणि गोदामध्ये वाद वाढू लागले.
" तुम्ही आता चार मुलांचे बाप आहात, आणखी किती दिवस मेव्हण्यांना पोसणार आहात." ती वैतागून किसनला जाब विचारायची.
" तुला काही कमी पडतंय का? तुला जे हवं ते माग पण त्यांची मापं काढायची नाहीत." किसन तिला ठणकावून सांगायचा.
" अहो, आता ते मोठे झालेत. त्यांना पैसे पाठवल्यानंतर आपल्याकडे उरतंच काय?"
" अगं तुझा नवरा राजामाणुस आहे. तुला हवं ते मागून तर बघ."
" तुम्ही,,, तुम्ही मला काय देणार? जो माणूस आपल्या बायकोशी चार प्रेमाचे शब्द बोलू शकत नाही तो जगातील सगळ्यात दरिद्री माणूस असतो." गोदाच्या या वाक्यावर किसनने अंग काळनिळं पडेपर्यंत तिला मारलं होतं.
बघता बघता गोदाने आणखी एका मुलाला जन्म दिला आणि ते बाळ येताना सोबत घेऊन आलं भयाण दुष्काळ!
त्यामुळे धरणी माईचा कंठ सुकून ती भेगाळू लागली. गावातल्या नद्या विहिरी आटल्या. परिणामी शेतीवर परिणाम होऊ लागला. धनधान्यांनी भरलेल्या कणग्या रिकाम्या झाल्या होत्या. या अचानक झालेल्या अवर्षणाने सगळ्यांचाच तोंडचं पाणी पळवलं होतं. किसनही वयोमानापरत्वे आताशा थकला होता.
एव्हाना किसनचे चारही मेव्हणे शिक्षण पूर्ण करून चांगल्या हुद्द्यावर कामाला लागले होते. चौघांनी मिळून गोदा आणि तिच्या सवतीच्या मुलींची लग्न चांगल्या ठिकाणी लावून दिली होती आणि इकडे किसन आणि गोदाला ही खर्चासाठी पैसे पाठवू लागले. किसन त्यातले अर्धे पैसे घरी देई आणि अर्धे पैसे दारूमध्ये उडवी.
गोदाची फार चिडचिड होई. सकाळची न्याहरी करून गावभर हिंडून दुपारच्या जेवणापर्यंत तो निवांत झोपा काढी ना त्याला कशाची फिकीर ना चिंता. नाईलाजाने गोदा आपल्या दोन्ही मुलांना घेऊन शेतात जाऊ लागली.
शेजारच्या गावाहून कधी कधी पाण्याचा टँकर येई. तासनतास लाईन मध्ये उभं राहून देखील पिण्यापूरतं पाणी मिळायचं नाही. गावात रस्त्यांची खस्ता हालत, वैद्यकीय उपचारांचा अभाव यामुळे सारं गाव त्रस्त होतं. गोदा आपल्या आजूबाजूच्या बायकांची गाऱ्हाणी ऐकायची, त्यांना धीर द्यायची. अश्यातच सरकारने आर्थिक दृष्ट्या दुर्बल आणि मागासवर्गीय स्त्रियांच्या समस्यांवर 'सखी' या योजनेअंतर्गत काम करायला सुरुवात केली होती. या योजनेअंतर्गत सरकारने नेमलेल्या महिला प्रतिनिधी गावोगावी जाऊन महिलांना जागरूक करत होत्या. गोदा त्या बायकांना भेटून निरनिराळ्या योजनांबद्दल जाणून घेत होती. तिला जमेल तशी त्या प्रतिनिधींना मदत करत होती.
दरम्यान एक दिवस किसन दारू पिऊन झोपला तो कायमचाच. तो पुन्हा उठलाच नाही. नंतर वर्षभरात गोदाने आपला मुलगा वसंत याचं लग्न सुशिलाशी लावून दिलं आणि गोदाने स्वतःला शेताच्या कामात पूर्णतः झोकून दिलं.
एक दिवस गोदा आपल्या शेतात काम करत होती आणि तिच्या शेजारी राहणारा शिवा धावतच तिच्याकडे आला.
" गोदाक्का अगं शहरातनं साहेब माणसं आली आहेत. तुला बोलावणं धाडलंय बघ."
" मला.....?" तिने आश्चर्याने विचारलं आणि वसंताला सोबत घेऊन ती पंचायतीच्या ऑफिसकडे निघाली.
ऑफिसात दोन अनोळखी चेहऱ्यांसोबत गावचा तलाठी आणि कधी कधी गावाला भेट देणारे मामलेदार साहेब बसले होते. वसंता सवयीनुसार नमस्कार करून खाली जमिनीवर बसला.
" तुम्ही इथे वर खुर्चीवर बसा." अनोळखी व्यक्तींपैकी एकाने वसंताला खुर्चीवर बसण्याचा इशारा केला.
दोघेही अवघडून खुर्चीवर बसले. गोदाच्या काळजाचं तर पाणी पाणी झालं होतं.
" गोदाबाई, तुम्हाला तर माहितीच असेल आता इलेक्शनचं वारं वाहतंय. गावच्या सरपंचपदासाठी मागासवर्गीय महिलांसाठी आरक्षण आहे तेंव्हा तुम्ही ही निवडणूक लढवावी अशी आमची इच्छा आहे. कारण गावातल्या स्त्रिया तुमचा आदर करतात. तुम्हाला त्यांच्या समस्या चांगल्या प्रकारे माहिती आहेत. त्या तुम्ही न घाबरता सरकारसमोर मांडू शकता याची खात्री आहे आम्हाला. शिवाय सखी योजनेअंतर्गत गावात येणाऱ्या महिला प्रतिनिधींना तुम्ही जी मोलाची मदत केलीत त्यातून तुमची सेवाभावी वृत्ती समजते. तेंव्हा तुमचा निवडणुकीचा अर्ज भरण्यासाठी तुम्हाला इथे बोलावलं आहे."
" मी,,, मी कसं?" गोदा चाचपडत होती.
गोदाने आजवर सरपंचाच्या खुर्चीवर फक्त पुरुषालाच बसलेलं बघितलं होतं. त्यामुळे या प्रस्तावामुळे तिला धडकी भरली.
" गोदाबाई आधी शांत व्हा. आरामात बसा. आपण सविस्तर बोलूयात या विषयावर."
" अहो मी अडाणी, दुसरी शिकलेली. मला हे कामकाज सांभाळणं कसं जमेल. मला नीट लिहता वाचता देखील येत नाही." बोलता बोलता तिची नजर स्वतःच्या नेसलेल्या लुगड्यावर गेली. तिचं लुगडं धूळ, मातीने माखलेलं होतं.
" घाबरू नका गोदाबाई, अहो! आम्ही आहोत तुमच्या मदतीसाठी. बाकीची पंच मंडळी पण आहेत तुमच्या मदतीला. काही काळजी करू नका." दुसऱ्या अनोळखी व्यक्तीने बोलण्यासाठी पहिल्यांदाच तोंड उघडलं होतं.
" नाही... नाही मला नाही जमणार." म्हणत गोदा हात जोडत होती.
" आम्ही घरी जाऊन विचार करून आपल्याला कळवू." वसंताने परिस्थिती सावरली आणि दोघे घरी आले.
घरी सगळे या प्रस्तावामुळे आश्चर्यचकित होते. वसंताची बायको सुशीला गोदाला समजावत होती.
" आत्या, बायकांचं आयुष्य चुलं फुंकण्यात आणि मुलं सांभाळण्यात जातं. घराच्या चार भिंती पलीकडचं जग तिला कधी ठाऊकच नसतं. आज जर तुम्हाला पुरुषांच्या खुर्चीवर बसण्याची संधी मिळतेय तर का नको म्हणताय. एकदा बसून बघा की त्या खुर्चीवर."
सुशीलाच्या या बोलण्यावर गोदाच्या दोन्ही मुलांनी तिची टर उडवली.
" अंग सरपंच बनणं भाकरी थापण्या एवढं सोपं आहे काय."
" एक स्त्री एका जीवाला नऊ महिने पोटात वाढवून मरणयातना सहन करून जन्म देऊ शकते, त्यांच पालनपोषण करू शकते. ती स्त्री काय नाही करू शकत. तुम्ही आताच्या आता पंचायतीच्या ऑफिसात जा आणि ते साहेब लोकं परत गेले नसतील तर आपण आत्ताच आत्याचा अर्ज भरून येऊ." सुशीलाने आपल्या नवऱ्याला म्हणजेच वसंताला सांगितलं.
सुनेच्या हट्टापुढे गोदाचं काही एक चाललं नाही आणि तिने होकार दिला. अल्पावधीतच निवडणुका झाल्या आणि गोदा निवडून आली. सरपंचपदाच्या खुर्चीवर एका स्त्रीला बसलेली पहायला आजूबाजूच्या गावची लोकं देखील जमा झाली होती. इतक्या सगळ्या जनसमुदायासमोर इतर पंचांच्या बरोबरीने खुर्चीवर बसताना गोदाचे पाय लटपटत होते. सुशीला त्यांना हाताला धरून खुर्चीपर्यंत घेवून गेली. गोदा जशी त्या खुर्चीवर बसली तसं दहा हत्तीचं बळ अंगात संचारल्या सारखं तिला जाणवलं. आई जगदंबाच तिच्या रुपात त्या खुर्चीवर विराजमान झाल्याचा तिला भास झाला. दुसरे पंच आणि गावातील काही पुरुषप्रधान मंडळी कुस्तीत नजरेने तिच्याकडे पाहत होती. आई जगदंबेनेच आपल्याला इथवर पोहचवलं आहे तर मी का घाबरावं या विचाराने तिने मोठ्या आत्मविश्वासानं आपली नजर वर केली आणि हात जोडले.
कसा असेल गोदाचा पुढील प्रवास पाहुयात पुढील भागात...
क्रमशः
©️ सुनिता मधुकर पाटील. ( मधुनिता )
18/10/2022
फोटो - credit D-nesh Kirve's painting ( google)
तर माझ्या वाचक मित्रमैत्रिणींनो तुम्हाला ही कथा कशी वाटली हे सांगायला अजिबात विसरू नका. असेच आणखी ब्लॉग वाचायचे असल्यास माझ्या मधुनिता या फेसबुक पेजला नक्की follow करा. कथा आवडल्यास लाईक, कमेंट आणि लेखकाच्या नावासहित शेअर करा.
© copyright
© all rights reserved.
या कथेच्या प्रकाशनाचे आणि वितरणाचे सारे हक्क लेखिकेकडे राखीव. कथेत अथवा कथेच्या नावात किंवा कथा लेखिकेच्या नावाशिवाय आढळून आल्यास तो कॉपी राईट कायद्याचा भंग मानला जाईल. कथा जशीच्या तशी शेअर करण्यास काहीही हरकत नाही.