©️ मधुनिता
©️ सुनिता मधुकर पाटील.
वजा... बाईपणातून आईपण
" अहो, काय वेड बीड लागलंय का इथल्या लोकांना. गेल्या महिन्याभरात तुम्ही चौथे पेशंट आहात जे गर्भाशय काढण्याचं ऑपरेशन करण्यासाठी, तुमच्या भाषेत पिशवी काढण्यासाठी आला आहात." डॉ. रेवती चिडून तिच्यासमोर बसलेल्या संतोष आणि तुळसा या जोडप्याला बोलत होती.
रांगडा दिसणारा संतोष तिशीच्या आसपासचा युवक होता आणि काळी सावळी तुळसा उंच, सडपातळ बांध्याची अगदीच अबोल...! नवरा जे बोलेल तेच ब्रह्मवाक्य समजून मान डोलवणारी.
" स्त्रीत्वाची सगळ्यात मोठी ओळख म्हणजे तिचं मातृत्व. निसर्गाने बहाल केलेलं सगळ्यात मोठं आणि अनमोल वरदान...!
" बाईपणातून आईपण जर वजा केलं तर शेष काय उरेल?" रेवती जीव तोडून त्या दोघांना समजावत होती.
" तुमचं म्हणणं एकदम बरोबर हाय, पण आम्हा गरिबांना पोटापाण्यासाठी हे समद करावं लागतं. ह्या गावात अशा चिक्कार बायका हायत्या ज्यांनी पिशवी काढून घेतली." संतोष आपलं म्हणणं डॉक्टरला पटवून देत होता.
" अरे पण का? याचा स्त्रियांच्या आरोग्यावर किती विपरीत परिणाम होतात हे तुम्हाला माहीत नाही का? याचा विचार ही आपण करायला हवा ना...!" रेवतीे त्या दोघांना समजावत होती पण ते दोघे काही तिला ऐकण्याच्या मनस्थितीत दिसत नव्हते.
" तुमी आमचं काम करणार हाय का नाय तेवढं सांगा. नाहीतर दुसरं डॉक्टर हायतच की त्यांच्याकडं जाऊ आमी. तुमी नायतर दुसरं कोणी...!" संतोष तुळसाकडे पाहून बोलला.
डॉ. रेवतीला पुढे काय बोलावं काही सुचत नव्हतं पण हे काय कोडं आहे याची उकल तिला करून घ्यायची होती. हे कोडं सुटल्याशिवाय तिला चैन पडणार नव्हती.
" बरं बघू आपण, तुम्ही असं करा, उद्या या. आपण बघू काय करायचं ते आणि हो जाता जाता तुमचा पत्ता तेवढा सांगा मला." रेवतीने मनाशी काहीतरी ठरवून त्या दोघांना पत्ता विचारला.
" आवो, पत्ता काय ईचारताय, हे तुमच्या दवाखान्यापासनं सरळ पुढं जावा, तुमाला एक आडवी सडक लागलं. तिथनं उजव्या अंगाला वळायचं. तिथनं एक फर्लांगभर चालत गेलं की तुमी कुणालाबी ईचारा, संतोष कुठं राहतु म्हणुन..., कुणीबी तुमाला आणून आमच्या पालावर सोडलं." संतोषने रेवतीला आपला पत्ता सांगितला आणि उद्या परत येण्याचं आश्वासन देऊन दोघे निघून गेले.
डॉ. रेवती मागील दीड दोन महिन्यापूर्वीच या गावात वैद्यकीय अधिकारी म्हणून रुजू झाली होती. मागील महिन्याभरात गर्भाशय काढून टाकण्याचं ऑपरेशन करण्यासाठी जवळपास तीन चार केसेस तिच्याकडे आल्या होत्या. त्याही त्यांना काहीही शारीरिक त्रास नसताना. एकदम ठणठणीत तब्येती होत्या सगळ्यांच्या. रानात, मळ्यात कामं करून थोड्या कृश, काळवंडलेल्या, रापलेल्या होत्या बाकी काहीच त्रास नव्हता. तिने त्यांचं योग्य समुपदेशन करून माघारी पाठवून दिलं होतं.
हिस्टरेक्टॉमी ( गर्भाशय काढण्याची शस्त्रक्रिया ) करण्यामागची या लोकांची मानसिकता आणि कारणं जाणून घेऊन त्यांचं योग्य समुपदेशन करण्याची गरज रेवतीला वाटत होती.
कमी वयात गर्भाशय शस्त्रक्रिया केलेल्या महिलांना हाडे ठिसूळ होणे, हार्मोन्सचे असंतुलन, मानसिक स्वास्थ्य बिघडणे अशा अनेक स्वरुपांच्या तक्रारींना सामोरे जावे लागते. त्यामुळे महिलांच्या आरोग्याबाबत किमान घरात तरी खुलेपणाने चर्चा होऊन, कुटुंबाने बाईच्या आरोग्याला समजून महत्व द्यावं असं तिला वाटत होतं.
रेवती आपलं काम आटोपून संध्याकाळी लवकरच दवाखान्यातून बाहेर पडली. संतोषने सांगितल्याप्रमाणे ती त्याच्या पालापर्यंत जाऊन पोहचली होती.
डॉक्टरीणबाईंना समोर पाहून तुळसाने लगबगीने जमिनीवर घोंगड अंथरलं, तांब्यात प्यायला पाणी दिलं.
तुळसाकडे नवीन पाहुणी आलेली पाहून तिला पहायला कौतुकाने आजूबाजूच्या चार पाच बायका गोळा झाल्या होत्या. रेवतीने संतोषकरवी त्यांच्या नवऱ्यानां पण बोलावणं धाडलं.
"अहो, गिरीजाबाई तुम्हीपण इथेच राहता. मागच्या आठवड्यात तुम्ही माझ्याकडे आला होता, तुमच्या सुनेला घेऊन. कुठे आहे ती, ती नाही का आली तुमच्यासोबत?"
गोळा झालेल्या बायकांपैकी एकीला पाहून रेवतीने विचारलं.
"आवं, चार दिस झालं तिची पिशवी काढून, ती लवंडली हाय पालात."
"काय !!!...रेवती जवळजवळ किंचाळलीच, "अहो, इतकं समजावून पण तुम्ही करायचं तेच केलं."
"आवं, काय करणार बाई... पाळी आलेल्या बायानां ऊस तोडणी मुकादम काम देत नाय. ज्या बायास्नी पिशवी नसलं त्या बायानां मुकादम ऊस तोडणी टोळीसाठी निवडतू."
" बाह्यर बसल्यावर (पाळी आल्यावर) आमच्या कामाचं खाडं हुत... काम चुकतं आन मग त्यो मुकादम आमच्याकडनं अव्वाच्या सव्वा दंड वसूल करतु. पिशवी काढल्यावर पाळीच येत नाय. मग कामाचं खाडं हुणारच नाय. एक रुपाया सोडणं सुदीक आमाला परवडत नाय बघा..." गिरीजाबाई बोलत होत्या आणि रेवती फक्त आश्चर्याने ऐकत होती.
”आवं, काय सांगावं तुमाला... ऊस तोडणाऱ्या बाईच जगणं म्हंजी नरकचं... आमी कामगार लोकं कारखान्याजवळ नायतर ऊसाच्या शेतात पालं टाकून राहतु. आमच्यासाठी न्हाणी आन परसाकडं (संडासची) जायची सोय नसती. अशा टायमाला बाईला पाळी आली तर मग आमी काय करणार?” इतका वेळ गप्प बसून सगळं बोलणं ऐकणाऱ्या तुळसानं पहिल्यांदाच तोंड उघडलं. तुळसाने अप्रत्याक्षितरीत्या होणाऱ्या लैगिंक अत्याचाराकडे बोटं केलं होतं."
" आरं ए संत्या ", कोणीतरी संतोषला हाक मारत होतं. सगळ्यांनी आवाजाच्या दिशेने पाहिलं.
" काय गं भामाक्का, आज हिकडं कुठं दौरा म्हणायचा...!" संतोषने विचारलं.
" तुझ्या घरला डाक्टरीणबाई आलिया म्हणं...",
" व्हयं... व्हयं, ह्या काय इथंच बसलेत्या..." संतोषने रेवतीकडे इशारा केला.
" काय आजी काय म्हणताय, काही काम होतं का माझ्याकडे." रेवतीने विचारलं.
" व्हयं गं पोरी...! ही माजी सून हाय, वंदी... म्हंजी वंदना. तीन वर्स झाली, हिची पिशवी काढून... तवापासनं कंबर, मान, टाचा, गुडघदुखीमुळं नुसती हैराण झालिया बघ."
" सकाळी झोपून उठलं म्हंजी त्वांड त्या फुग्यावणी सुजलेलं असतया... हात, पाय बी सुजून बंब हुत्याती, त्या हत्तीच्या पायावणी. हातातल्या बांगड्या हालत नायत की डुलत नायत. काय करावं तू सांग... तुझ्याकडं एखादं औषद आसल तर दी गं बाय...!" भामाक्का आपल्या सोबत घेऊन आलेल्या सुनेकडे हात करून सांगत होत्या.
" हेच तर मी तुम्हाला कधीपासून समजावण्याचा प्रयत्न करतेय. पिशवी काढल्यानंतर काय होतं हे तुम्ही तुमच्या डोळ्यांनी बघताय. ह्या वंदनाच्या शरीराची कशी वाताहात झाली आहे बघा. हाडं ठिसूळ होतात, हार्मोन्सचं संतुलन बिघडते, चिडचिड होते." रेवती त्यांना समजावण्याचा प्रयत्न करत होती.
" आता आमाला त्या शरीरातलं काय कळतं नाय बघा. ह्या वंदीच्या अंगावरनं पांढर जात हुतं.( white discharge ) आमी होईल तितकं घरगुती उपाय केलं. देवादिकाचं केलं. देवरुष्याला दावलं. अंगारा धुपारा केला. भूत बित लागलं असलं म्हणुन तिच्यावरनं भाकर तुकडा उतरून टाकला पण कशाचाच गुण आला नाय बघा. शेवटाला वैतागून दवाखाना गाठला."
" डाक्टरांनी आपरीशन कराया सांगितलं. औषदाचा उपीग व्हायचा नाय... आता आपरीशन नाय केलं तर दोन महिन्यांनी करावच लागलं. त्येच्याशिवाय दुसरा काय बी उपाय नाय, असं डाक्टर म्हणाला म्हणुन आमी हिची पिशवी काढून टाकली बघा."
" आपरीशन केल्यावर काय हुतं, हे सांगायचं काम डाक्टरचं हाय की नाय... पण ते बी काय सांगत नाहीती. चार पैसं कमवायसाठी पिशव्या काढाय संगत्याती." भामाक्का कपाळाला हात लावून सांगत होती.
" डाक्टर लोकं पण कमी नाहीती. आवं... ह्यो बाजारचं हाय...साधं पोटात दुखतं किंवा अंगावरून पांढरं जातं (श्वेतपदर) म्हंटलं तरी खाजगी डॉक्टर पिशवी काढाया सांगतु. गिरजाबाईंनी गर्भाशय काढण्याच्या शस्त्रक्रियेचं होत असणाऱ्या बाजारीकरणावर देखील प्रकाश टाकला.
“ हे बघा डॉक्टरीणबाई... एका जोडप्याला एक टन ऊस तोडल्यावर २५० - ३०० रुपये मिळतात. एका दिसात आमी दोघ ३-४ टन ऊस तोडतु. एका हंगामात २५० - ३०० टन ऊस तोडून हुतु. ही आमची आख्या वरीसभराची कमाई असतिया. ऊस तोडणीचा हंगाम संपला की मग आमी आमच्या गावाला परत जातू. ऊस तोडणी झाल्यावर आमाला गावाकडं कायबी रोजगार नसतुया. त्याच्यामुळं आमाला एक दिस बी कामाचा खाडा करून चालत नाय." बाजूलाच सगळं बोलणं ऐकत बसलेल्या संतोषने सांगितलं.
" आमची हातावरची पोटं, पोरी. हाताची आन तोंडाची गाठ पाडायसाठी आमाला हे समद कराया लागतंय. काय करायचं. समदा नशिबाचा खेळ हाय बघ." गिरजाबाई उसासा सोडत बोलल्या.
ऊस तोड कामगारांच्या व्यथा आणि त्यांची बाजू ऐकल्यानंतर डॉ. रेवतीला काय बोलावं काही सुचतच नव्हतं. आजही खेडेगावातील खासकरून दुष्काळी भागातील परिस्थिती किती बेकार आहे. पोटापाण्यासाठी स्त्रियांच्या आयुष्याची होणारी फरपट, वाताहत आणि त्यांचा संघर्ष ऐकून ती सुन्न झाली. तरीही तिने गर्भाशय काढण्याच्या शस्त्रक्रियेनंतर शरीरावर होणाऱ्या दुष्परिणामाबद्दल माहिती दिली आणि घरी जायला निघाली.
ऊस तोडणी कामगारानां मासिक पाळी येणे, ही एक मोठी समस्या वाटते त्यामुळे ऑपरेशन करणे हाच यावर एकमेव मार्ग आहे असे त्यांना वाटते.
बीड, उस्मानाबाद, सांगली, सोलापूर सारखे कमी पर्जन्यमान असणारे जिल्हे. सरकारने दुष्काळग्रस्त म्हणुन घोषित केलेले. पाऊस नसल्यामुळे शेती पिकत नाही, हाताला काम नाही, पैशाची चणचण, कामासाठी करावी लागणारी वणवण...! त्यामुळे इथल्या शेतकऱ्यांकडे आणि शेतमजुरांकडे ऊस तोडणी कामगार म्हणुन काम करण्याशिवाय दुसरा पर्याय नसतो.
ऊसतोडी करणाऱ्या शेतमजुरांना, शेतकाऱ्यानां कामासाठी दुसऱ्या राज्यात किंवा गावात वर्षातील सहा महिने स्थलांतरीत व्हावं लागतं आणि मग इथूनच सुरू होते या महिलांची खरी परवड...!
सरकारी प्राथमिक आरोग्य केंद्रातील असुविधा, गर्दी, स्त्रीरोग तज्ज्ञांचा अभाव यामुळे या बायका तिथे जात नाहीत. शहरातील खासगी रुग्णालयं हाच एक पर्याय ते निवडतात.
गर्भाशयाच्या कर्करोगाच्या धोक्याची भीती दाखवून काही वैद्यकीय अपप्रवृत्तींनी महिलांच्या गर्भाशय शस्त्रक्रियेचा बाजार मांडलेला आहे. असं असलं तरी यासाठी सर्वच डॉक्टरांना आरोपींच्या पिंजर्यात उभे करणे चूकीचे आहे.
हे सगळं थांबवण्यासाठी... ऊसतोडणीसाठी जाणार्या महिलांना शौचालये, आरोग्य सुविधा दिल्या जाव्यात यासाठी सरकारकडून कारखान्यांना सूचना दिल्या जायला पाहिजेत तसेच शाळा, महाविद्यालय व गावपातळीवरील मुलींशी या विषयावर मनमोकळेपणाने चर्चा करून त्यांना बोलतं करायला हवं. त्यांच्या समस्या समजून घ्यायला हव्यात. त्यांना अंधश्रद्धेच्या विळख्यातून बाहेर काढण्यासाठी प्रयत्न करायला हवेत.
पुरुषांना देखील योग्य समुपदेशन करून स्त्री आरोग्याविषयी जागृत करण्याची गरज आहे तसेच महिलांच्या आरोग्याबाबत किमान घरात तरी खुलेपणाने स्त्री पुरुष भेदभाव न करता मुक्तपणे चर्चा व्हावी, कुटुंबातील पुरुषांनी बाईच्या आजारपणाला समजून घ्यावं या गोष्टीची ही प्रकर्षाने गरज वाटते.
शेवटी काय एक स्त्री सुदृढ आणि निरोगी असेल तर एक कुटुंब निरोगी आणि सुदृढ असेल आणि जर कुटुंब निरोगी आणि सुदृढ असेल तर नक्कीच एका निरोगी आणि सुदृढ समाजाची उभारणी होईल.
©️ सुनिता मधुकर पाटील.
१४/२/२०२१
फोटो - pintrest
© copyright
© all rights reserved.
या कथेच्या प्रकाशनाचे आणि वितरणाचे सारे हक्क लेखिकेकडे राखीव. कथेत अथवा कथेच्या नावात किंवा कथा लेखिकेच्या नावाशिवाय आढळून आल्यास तो कॉपी राईट कायद्याचा भंग मानला जाईल. कथा जशीच्या तशी शेअर करण्यास काहीही हरकत नाही.
Taalyaanchaa gadgadaat zaalaach paahije
ReplyDeleteThank you
DeleteTaalyaanchaa gadgadaat zaalaach paahije
ReplyDeleteTaalyaanchaa gadgadaat zaalaach paahije
ReplyDeleteखुपच सुंदर लेख ,समाजप्रबोधन तुमच्या लेखातुन झालेल दिसतो aahe
ReplyDeleteThank you 😊🙏
Delete